Chóng mặt vì sự cố ngôn ngữ

Mới đây, trong cuộc chuyện trò với một số người bạn Nga, khi nghe chúng tôi giới thiệu về một dịch giả tiếng Nga tương đối nổi tiếng ở nước ta, có nhiều dịch phẩm, góp phần giới thiệu văn học Nga ở Việt Nam, có người bạn Nga bất ngờ hỏi: “Thế nhỡ ông nhà thơ - nhà phê bình - dịch giả ấy, khi dịch, đã phóng tác (sáng tác, sotrinhiat) thì sao?”. Câu hỏi ngược này khơi lên nhiều suy nghĩ về độ tin cậy của một bản dịch, về tay nghề một dịch giả nói riêng, chuyện dịch thuật nói chung ở nước ta hiện nay. 

Bắt đầu từ ngày 24.11, trên trang mạng xã hội của một người tự nhận là “dịch giả tay ngang, dịch giả số không của Việt Nam”, dưới tài khoản là Thiên Lương đã tiếp tục “mở cuộc tấn công” đợt hai vào một số cuốn sách đủ điều kiện được xếp vào dạng “thảm họa dịch thuật”, bằng việc tổng hợp lại một số ý kiến nhận xét, phê bình của một số nhà văn, nhà nghiên cứu, hay đơn giản, như một số tài khoản tự xưng là người biết ngoại ngữ, hiện đang sống trong và ngoài nước chuyện dịch sai, ẩu,… xung quanh một số cuốn như “Bên phía nhà Swann”, “Emil hay là về giáo dục”…

Một ví dụ cụ thể: Liên quan đến cuốn “Bên phía nhà Swann”: Đây là cuốn đầu tiên trong bộ “À la recherche du temps perdu” - một kiệt tác của nhà văn Pháp Marcel Proust, 100 năm trước, từng là chủ đề tranh luận của nhiều diễn đàn văn học thế giới, được đánh giá là “Kinh thánh văn chương cho mọi tác gia và người đọc văn học”, được dịch qua tiếng Việt dưới tên “Phía bên nhà Swann”.

Để minh chứng cho việc dịch sai, dịch tối nghĩa, dịch như… google dịch của cuốn “Phía bên nhà Swann” - bản dịch tiếng Việt do bốn dịch giả gạo cội của Việt Nam thực hiện làm mất “chất” văn chương - triết lý của đại văn hào Proust, Thiên Lương đã dẫn nhiều câu văn để so sánh, đối chiếu giữa bản gốc tiếng Pháp, bản dịch tiếng Anh, bản dịch tiếng Việt và kết luận: “Sự khác biệt lớn đến nỗi, có thể nói chúng chỉ còn điểm chung là tên tác giả trên trang bìa”.

Còn nhớ, năm 1992, với sự hợp tác của Đại sứ quán Pháp tại Việt Nam, NXB Văn học ấn hành cuốn “À la recherche du temps perdu” với bản dịch của Nguyễn Trọng Định có tên “Đi tìm thời gian đã mất”. Có thể nói, 22 năm qua, với nhiều độc giả Việt không biết Pháp, cuốn “Đi tìm thời gian đã mất” có một ảnh hưởng nhất định.

Sự ảnh hưởng của tác phẩm này, đặc biệt với một số người viết lách nước ta có thể thấy rõ ở văn phong, tư duy văn chương. Với một cái nhìn so sánh, đối chiếu dưới góc độ tiếng Việt, có thể nói, tiếng Việt trong bản dịch của Nguyễn Trọng Định so với bản dịch của bốn vị dịch giả cuốn “Phía bên nhà Swann” vẫn sáng rõ và dễ tiếp nhận hơn.

Hai, ba năm nay, sau khi một vài tác phẩm văn chương - danh tác thế giới - bị phát giác là dịch sai, ẩu, đã trở nên công khai hơn, với việc có những nhà nghiên cứu người Việt ở hải ngoại, hay một số người biên dịch tự khiêm tốn tự nhận mình là “tay ngang” ở trong nước nhưng đã chỉ ra một cách rất thuyết phục hàng ngàn lỗi sai chết người trong các bản là những cuốn sách dạng khai trí, kinh điển của thế giới có hàng trăm năm nay, nhưng hiện so với mặt bằng trình độ dân trí chung hiện nay của người đọc Việt vẫn được cho là “khó nhằn”.

Có những lỗi dịch sai là dạng lỗi ngôn ngữ, nhưng có những lỗi sai thể hiện vốn kiến văn của người dịch có nhiều thiếu sót, dẫn đến lời dịch theo lối suy diễn lung tung, khiến mạch văn càng trở nên rối rắm, khó hiểu.

Cùng một tác phẩm, nhiều người dịch, nhiều bản dịch khác nhau - chuyện bình thường. Song, một điều hiển hiện ở đây là qua bản dịch, người đọc thấy vốn tiếng Việt của dịch giả, chất lượng tiếng Việt của một dịch giả. Dịch, nhiều khi cũng có nghĩa là làm mới, làm giàu vốn tiếng Việt cho chính mình và của dân tộc, chứ không phải trưng ra thứ tiếng Việt lổn nhổn, khoe mẽ. Có một thực tế khá “tế nhị” ở đây, là, đọc những cuốn sách bị dịch sai, có những bạn đọc cảm thấy nỗi… mặc cảm ngại ngùng khi phải nảy sinh nỗi nghi ngờ về tiếng Việt và vốn văn hóa của các tay dịch, đặc biệt là những vị cao niên, được coi là cự phách, là “cây đa, cây đề”’ của làng dịch Việt hiện nay…

Lỗi dịch giả thường mắc

Nói về những cái sai một dịch giả thường mắc phải, Thiên Lương dẫn ra ví dụ: “Trong bài viết “The Art of Translation” (August 4, 1941) mà tờ “New Republic vừa đăng lại, nhà văn Nga V. Nabokov bàn về 3 cấp độ tội lỗi của người dịch (three grades of evil) như sau:

1. Lỗi thứ nhất và nhẹ nhất: Sai do dốt, thiếu hiểu biết. Có thể tha thứ được vì nhân vô thập toàn.
2. Cố tình bỏ sót không dịch những từ ngữ hoặc đoạn văn xương xẩu khó hiểu. Lỗi này có thể tha thứ được nếu người dịch kém cỏi, không hiểu nổi ý của tác giả; nhưng không thể tha thứ được nếu người dịch tự cho mình biết rõ hơn tác giả mà tự cắt bỏ để khỏi ảnh hưởng tới độc giả.
3. Lỗi thứ ba và tệ hại nhất: Người dịch tự tiện thay đổi văn phong của tác giả, làm cho mượt mà hơn, theo thị hiếu của riêng mình, hoặc chiều theo thị hiếu (theo cảm nhận của người dịch) của một đối tượng độc giả nào đó”.

Nếu chiểu theo 3 cấp độ tội lỗi của người dịch trên vào một số cuốn được dịch ở nước ta thời gian qua, phần nhiều các dịch giả đều mắc phải lỗi thứ ba, cứ thích “thả” cái tôi của mình vào bản dịch, làm méo mó bản dịch. Điều này, độc giả có thể cảm nhận được khi đọc bản dịch, và chỉ thấy sừng sững một hình ảnh của người dịch mà thôi.

http://laodong.com.vn/van-hoa/tac-pham-kinh-dien-nuoc-ngoai-bi-dich-sai-boi-chung-kem-tieng-viet-mong-kien-van-273725.bld