Tác phẩm kinh điển nước ngoài bị dịch sai: Bởi chưng kém tiếng Việt, mỏng kiến văn…

THÙY ÂN 

Hiện, khá nhiều kiệt tác, tác phẩm kinh điển của văn chương, triết học thế giới đã được dịch ra tiếng Việt với mục đích khai trí, “mở mắt”, dẫn bạn đọc vào biển kiến thức sâu rộng của nhân loại. Song, trước những bản dịch sai “từng xăngtimét”, bạn đọc không thể “nhắm mắt làm ngơ”…

Chóng mặt vì sự cố ngôn ngữ

Mới đây, trong cuộc chuyện trò với một số người bạn Nga, khi nghe chúng tôi giới thiệu về một dịch giả tiếng Nga tương đối nổi tiếng ở nước ta, có nhiều dịch phẩm, góp phần giới thiệu văn học Nga ở Việt Nam, có người bạn Nga bất ngờ hỏi: “Thế nhỡ ông nhà thơ - nhà phê bình - dịch giả ấy, khi dịch, đã phóng tác (sáng tác, sotrinhiat) thì sao?”. Câu hỏi ngược này khơi lên nhiều suy nghĩ về độ tin cậy của một bản dịch, về tay nghề một dịch giả nói riêng, chuyện dịch thuật nói chung ở nước ta hiện nay. 

Bắt đầu từ ngày 24.11, trên trang mạng xã hội của một người tự nhận là “dịch giả tay ngang, dịch giả số không của Việt Nam”, dưới tài khoản là Thiên Lương đã tiếp tục “mở cuộc tấn công” đợt hai vào một số cuốn sách đủ điều kiện được xếp vào dạng “thảm họa dịch thuật”, bằng việc tổng hợp lại một số ý kiến nhận xét, phê bình của một số nhà văn, nhà nghiên cứu, hay đơn giản, như một số tài khoản tự xưng là người biết ngoại ngữ, hiện đang sống trong và ngoài nước chuyện dịch sai, ẩu,… xung quanh một số cuốn như “Bên phía nhà Swann”, “Emil hay là về giáo dục”…

Một ví dụ cụ thể: Liên quan đến cuốn “Bên phía nhà Swann”: Đây là cuốn đầu tiên trong bộ “À la recherche du temps perdu” - một kiệt tác của nhà văn Pháp Marcel Proust, 100 năm trước, từng là chủ đề tranh luận của nhiều diễn đàn văn học thế giới, được đánh giá là “Kinh thánh văn chương cho mọi tác gia và người đọc văn học”, được dịch qua tiếng Việt dưới tên “Phía bên nhà Swann”.

Để minh chứng cho việc dịch sai, dịch tối nghĩa, dịch như… google dịch của cuốn “Phía bên nhà Swann” - bản dịch tiếng Việt do bốn dịch giả gạo cội của Việt Nam thực hiện làm mất “chất” văn chương - triết lý của đại văn hào Proust, Thiên Lương đã dẫn nhiều câu văn để so sánh, đối chiếu giữa bản gốc tiếng Pháp, bản dịch tiếng Anh, bản dịch tiếng Việt và kết luận: “Sự khác biệt lớn đến nỗi, có thể nói chúng chỉ còn điểm chung là tên tác giả trên trang bìa”.

Còn nhớ, năm 1992, với sự hợp tác của Đại sứ quán Pháp tại Việt Nam, NXB Văn học ấn hành cuốn “À la recherche du temps perdu” với bản dịch của Nguyễn Trọng Định có tên “Đi tìm thời gian đã mất”. Có thể nói, 22 năm qua, với nhiều độc giả Việt không biết Pháp, cuốn “Đi tìm thời gian đã mất” có một ảnh hưởng nhất định.

Sự ảnh hưởng của tác phẩm này, đặc biệt với một số người viết lách nước ta có thể thấy rõ ở văn phong, tư duy văn chương. Với một cái nhìn so sánh, đối chiếu dưới góc độ tiếng Việt, có thể nói, tiếng Việt trong bản dịch của Nguyễn Trọng Định so với bản dịch của bốn vị dịch giả cuốn “Phía bên nhà Swann” vẫn sáng rõ và dễ tiếp nhận hơn.

Hai, ba năm nay, sau khi một vài tác phẩm văn chương - danh tác thế giới - bị phát giác là dịch sai, ẩu, đã trở nên công khai hơn, với việc có những nhà nghiên cứu người Việt ở hải ngoại, hay một số người biên dịch tự khiêm tốn tự nhận mình là “tay ngang” ở trong nước nhưng đã chỉ ra một cách rất thuyết phục hàng ngàn lỗi sai chết người trong các bản là những cuốn sách dạng khai trí, kinh điển của thế giới có hàng trăm năm nay, nhưng hiện so với mặt bằng trình độ dân trí chung hiện nay của người đọc Việt vẫn được cho là “khó nhằn”.

Có những lỗi dịch sai là dạng lỗi ngôn ngữ, nhưng có những lỗi sai thể hiện vốn kiến văn của người dịch có nhiều thiếu sót, dẫn đến lời dịch theo lối suy diễn lung tung, khiến mạch văn càng trở nên rối rắm, khó hiểu.

Cùng một tác phẩm, nhiều người dịch, nhiều bản dịch khác nhau - chuyện bình thường. Song, một điều hiển hiện ở đây là qua bản dịch, người đọc thấy vốn tiếng Việt của dịch giả, chất lượng tiếng Việt của một dịch giả. Dịch, nhiều khi cũng có nghĩa là làm mới, làm giàu vốn tiếng Việt cho chính mình và của dân tộc, chứ không phải trưng ra thứ tiếng Việt lổn nhổn, khoe mẽ. Có một thực tế khá “tế nhị” ở đây, là, đọc những cuốn sách bị dịch sai, có những bạn đọc cảm thấy nỗi… mặc cảm ngại ngùng khi phải nảy sinh nỗi nghi ngờ về tiếng Việt và vốn văn hóa của các tay dịch, đặc biệt là những vị cao niên, được coi là cự phách, là “cây đa, cây đề”’ của làng dịch Việt hiện nay…

Lỗi dịch giả thường mắc

Nói về những cái sai một dịch giả thường mắc phải, Thiên Lương dẫn ra ví dụ: “Trong bài viết “The Art of Translation” (August 4, 1941) mà tờ “New Republic vừa đăng lại, nhà văn Nga V. Nabokov bàn về 3 cấp độ tội lỗi của người dịch (three grades of evil) như sau:

1. Lỗi thứ nhất và nhẹ nhất: Sai do dốt, thiếu hiểu biết. Có thể tha thứ được vì nhân vô thập toàn.

2. Cố tình bỏ sót không dịch những từ ngữ hoặc đoạn văn xương xẩu khó hiểu. Lỗi này có thể tha thứ được nếu người dịch kém cỏi, không hiểu nổi ý của tác giả; nhưng không thể tha thứ được nếu người dịch tự cho mình biết rõ hơn tác giả mà tự cắt bỏ để khỏi ảnh hưởng tới độc giả.

3. Lỗi thứ ba và tệ hại nhất: Người dịch tự tiện thay đổi văn phong của tác giả, làm cho mượt mà hơn, theo thị hiếu của riêng mình, hoặc chiều theo thị hiếu (theo cảm nhận của người dịch) của một đối tượng độc giả nào đó”.

Nếu chiểu theo 3 cấp độ tội lỗi của người dịch trên vào một số cuốn được dịch ở nước ta thời gian qua, phần nhiều các dịch giả đều mắc phải lỗi thứ ba, cứ thích “thả” cái tôi của mình vào bản dịch, làm méo mó bản dịch. Điều này, độc giả có thể cảm nhận được khi đọc bản dịch, và chỉ thấy sừng sững một hình ảnh của người dịch mà thôi.

http://laodong.com.vn/van-hoa/tac-pham-kinh-dien-nuoc-ngoai-bi-dich-sai-boi-chung-kem-tieng-viet-mong-kien-van-273725.bld

Sao phải dịch cho ai?

Có một số dịch giả già của VN hay tuyên bố rằng dịch giả phải xác định "dịch cho ai", và dưới quan điểm nghe có vẻ rất nghiêm túc này là những bản dịch sai lung tung cả do dịch giả cố tình chuyển ngữ sai cho dễ hiểu hoặc vô tình dịch sai do không chịu đọc cho hiểu thấu đáo bản gốc. Thật dễ dịch với quan điểm như vậy, vì người ta chỉ cần đọc loáng thoáng cho hiểu qua loa bản gốc rồi xào đại ra một thứ văn lá cải thời thượng nào đó, rắc thêm ít tính từ đa cảm, rồi đảo câu cho xuôi, và ném lên giấy là xong. Cho nên các dịch giả yếu ngoại ngữ và văn hóa càng ngày càng cố tìm cách núp dưới nó để bảo vệ chính mình và các đồng nghiệp cùng hội cùng thuyền khác.

Tuy nhiên, quan điểm đó, theo tôi, sai từ đầu. Đối tượng độc giả thuộc về thẩm quyền của tác giả chứ không phải của dịch giả. Tất cả những cố gắng ép bản dịch phục vụ cho một đối tượng độc giả nào đấy của riêng dịch giả chỉ làm hỏng nguyên tác mà thôi. Nếu tác giả viết cho giới trung lưu châu Âu thế kỷ 19 đọc, mà dịch giả lại chuyển ngữ cho gái teen Việt Nam 2014 đọc, thì hiển nhiên là sẽ sai bét. Vả lại, khái niệm độc giả cũng rất mông lung, chẳng ai biết được một độc giả điển hình ở VN là như thế nào? Nam hay Nữ, trình độ văn hóa lớp mấy, đã đọc những cuốn sách nào, có thu nhập bao nhiêu, vân vân. Có lẽ dịch giả đang tự đánh lừa chính mình, và ngụy biện cho sự kém cỏi của mình, bằng cách tự nặn ra trên bàn viết của mình một đối tượng độc giả trung bình nào đó, rồi bóp méo văn bản gốc đi cho dễ dịch.

Một người đọc sách chân chính phải tìm được chìa khóa đi vào thế giới của tác phẩm, phải lần mò tìm đường trong bóng tối, phải khai phá những lối đi hiểm hóc, phải trèo qua những đỉnh núi cao, phải đi khắp cánh rừng nguyên sinh đầy hoa thơm cỏ lạ, để tận hưởng các kho báu không mấy ai biết đến, chứ không thể nằm sẵn, há mồm ra, vừa lướt facebook vừa chờ các dịch giả lười biếng nào đó nhai tác phẩm cho nhuyễn ra với nước bọt và bựa răng của họ rồi mớm vnào họng mình cho dễ nuốt.

Cảnh đời một quái vật kép

VLADIMIR NABOKOV

Thiên Lương dịch
Bản quyền bản dịch này thuộc về dịch giả.

Vài năm trước, bác sỹ Fricke có đưa Lloyd và tôi một câu hỏi mà giờ đây tôi sẽ thử trả lời. Với nụ cười mơ màng vì sự thích thú thuộc về khoa học, ông vuốt ve dải sụn béo gắn kết chúng tôi — omphalopagus  diaphragmo-xiphodidymus, như Pancoast từng đặt tên cho một ca tương tự —  và muốn biết liệu chúng tôi có thể nhớ lại lần đầu tiên mỗi đứa, hoặc cả hai, nhận thức được tính khác thường của thân phận và định mệnh mình hay không. Tất cả những gì Lloyd có thể nhớ là cái cách mà ông ngoại Ibrahim (hoặc Ahim, hoặc Ahem — những mớ âm đục khó chịu với thính giác ngày nay!) thường sờ mó cái mà bác sỹ sờ mó và gọi nó là chiếc cầu vàng. Tôi chẳng nói gì.

Tuổi thơ chúng tôi trôi qua ở đỉnh một ngọn đồi màu mỡ nằm trên biển Đen, tại trang trại gần Karaz của ông ngoại chúng tôi. Con gái út của lão, đoá hồng phương đông, viên ngọc trai của Ahem tóc bạc (nếu thế thì thằng già vô lại ấy lẽ ra phải chăm nom cô tốt hơn) đã bị ông thân sinh vô danh của chúng tôi cưỡng hiếp trong một vườn cây ăn quả ven đường và đã chết ngay sau khi sinh chúng tôi — do quá đỗi khiếp sợ và buồn đau, theo như tôi hình dung. Một loạt lời đồn đại nhắc đến một gã bán rong người Hung-ga-ry; lời đồn khác thiên về một gã sưu tập chim người Đức hoặc một thành viên nào đó trong đoàn thám hiểm của gã — nhiều khả năng nhất là người nhồi bông thú. Các bà dì da màu, nặng trĩu trang sức, mặc đồ rộng thùng thình đượm mùi tinh dầu hoa hồng và thịt cừu, chăm lo với thái độ thích thú ma quái các nhu cầu thời thơ ấu quái dị của chúng tôi.

Các ngôi làng lân cận sớm nghe được tin kinh hoàng này và bắt đầu cử đến trang trại chúng tôi những kẻ hiếu kỳ lạ mặt khác nhau. Vào các ngày lễ hội, có thể nhìn thấy họ lết lên sườn đồi, như những người hành hương trong các bức tranh màu sắc rực rỡ. Có một mục phu cao hai mét mốt, một người đàn ông nhỏ con đầu hói đeo kính, các quân nhân, và những chiếc bóng kéo dài của những cây bách. Bọn trẻ con cũng đến, vào mọi lúc, và bị các cô bảo mẫu ganh ghét của chúng tôi xua đi; nhưng gần như ngày nào cũng có một thanh niên mắt-đen, tóc-cắt-ngắn nào đó, mặc quần phai màu lam với những miếng vá thẫm, tìm được cách luồn qua các cây sơn thù du, cây kim ngân, cây Giu-đa vặn vẹo, vào khoảnh sân lát đá cuội có vòi phun nước cũ nhớt nhát nơi Lloyd cùng Floyd bé bỏng (hồi ấy chúng tôi còn có những cái tên khác, đầy ắp khí âm của quạ —  nhưng chẳng thành vấn đề) ngồi lặng lẽ nhai mơ khô dưới bức tường sơn trắng. Sau đó, đột nhiên chữ H biến thành chữ I, số hai La Mã thành một, cây kéo thành con dao.

Đương nhiên không thể so sánh giữa va chạm nhận biết này, dù cho nó từng gây náo loạn đến thế nào, với cú sốc cảm xúc mà mẹ của tôi đã nhận (nhân thể, có niềm hạnh phúc thuần khiết biết bao trong việc sử dụng cẩn trọng cái từ sở hữu số ít này!). Bà hẳn phải ý thức được là bà đã sinh ra một cặp đôi; nhưng khi bà biết, mà chắc chắn bà đã biết, rằng hai đứa bé song sinh bị nối liền thành một — thì lúc đó bà đã trải qua những gì nhỉ?  Với loại họ mạc thiếu kiềm chế, dốt nát, mê đưa chuyện vây quanh chúng tôi, lũ người nhà to mồm ngay bên kia cạnh chiếc giường xáo lộn của bà, rõ ràng là, đã ngay lập tức thông báo cho bà rằng có điều gì đó bất thường khủng khiếp xảy ra; và có thể chắc chắn rằng các chị của bà, trong cơn cuồng điên hoảng sợ và xót thương, đã cho bà thấy đứa bé kép. Tôi không định nói là người mẹ không thể yêu thương một thực thể kép như vậy — và nhờ tình yêu ấy mà quên được những giọt sương tăm tối từ nguồn gốc vô đạo của nó; tôi chỉ nghĩ rằng sự pha trộn giữa cảm giác kinh hãi, lòng thương, cùng tình mẹ đã vượt quá sức bà. Cả hai thành phần tập kép, trước đôi mắt đăm đắm của bà, là các thành phần nhỏ xinh, khoẻ mạnh, có lông tơ vàng óng mượt trên những cái sọ tím-hồng, và những cái tay cái chân hình dạng xinh xẻo như được làm bằng cao su, cử động như các chi của con thú biển lạ kỳ nào đó. Mỗi đứa bình thường thấy rõ, nhưng gắn với nhau thì chúng lại tạo thành hình một quái vật. Quả thật, có gì đó kỳ lạ khi nghĩ rằng sự hiện diện của một giải mô đơn thuần, một lát thịt không dài hơn nhiều so với gan cừu non, lại có thể biến niềm vui, sự hãnh diện, dịu dàng, tình yêu say đắm, lòng biết ơn trước Chúa thành nỗi kinh sợ và tuyệt vọng.

Trong hoàn cảnh chúng tôi thì mọi thứ đơn giản hơn nhiều. Người lớn quá khác chúng tôi về mọi phương diện để có thể có bất cứ sự tương đồng nào, nhưng vị khách cùng tuổi đầu tiên đã là một khám phá dịu êm đối với tôi. Trong lúc Lloyd bình thản ngắm cậu bé đang khiếp sợ tầm bảy hoặc tám tuổi, kẻ đang chăm chú nhìn chúng tôi từ dưới một cây sung nổi bướu và dường như cũng đang nhìn chăm chú, tôi còn nhớ là đã nhận thức trọn vẹn sự khác biệt cốt yếu giữa kẻ mới đến và tôi. Cậu buông chiếc bóng ngắn màu xanh lam lên mặt đất, và tôi cũng làm như thế; nhưng thêm vào bạn đồng hành sơ sài, bẹt dí, hay thay đổi ấy, kẻ mà cậu với tôi có được nhờ ơn mặt trời và là kẻ biến đâu mất trong thời tiết âm u, tôi còn sở hữu chiếc bóng khác nữa, một ánh phản chiếu rõ như thể sờ mó được của chính nhục thể bản thân tôi, mà tôi luôn có bên mình, phía trái, trong khi vị khách của tôi đã xoay xở bằng cách này cách khác để đánh mất chiếc của mình, hoặc đã cởi được nó ra và để ở nhà. Lloyd với Floyd là một thực thể liên kết trọn vẹn và bình thường, cậu ấy thì không. Nhưng, để làm sáng tỏ những vấn đề này một cách triệt để như chúng xứng đáng được như vậy, có lẽ tôi cần nói đôi điều về các ký ức sớm hơn nữa. Trừ khi xúc cảm tuổi trưởng thành đã làm hoen ố những gì đã qua, tôi nghĩ tôi có thể chứng thực các hồi tưởng về một sự ghê tởm mờ nhạt nào đó. Do bị ghép đôi phía đằng trước, nên lúc đầu chúng tôi nằm mặt đối mặt, nối kết tại cái rốn chung, còn mặt tôi, trong những năm tồn tại đầu tiên ấy, luôn bị cọ quẹt bởi cái mũi cứng và đôi môi ướt của người anh em sinh đôi. Xu hướng ngửa đầu ra sau và ngoảnh mặt xa nhau nhiều nhất có thể chính là phản ứng tự nhiên với các tiếp xúc gây khó chịu ấy. Tính mềm dẻo tuyệt diệu của dải liên kết cho phép chúng tôi có thể tương hỗ giả lập một tư thế ít nhiều có vẻ sát cánh bên nhau, và lúc học đi thì chúng tôi bước lạch bạch loanh quanh theo tư thế kề vai sát cánh này, cái tư thế chắc hẳn có vẻ miễn cưỡng hơn là trên thực tế, và tôi cho rằng, nó làm cho chúng tôi nhìn y như một cặp chú lùn say xỉn đang dựa vào nhau. Suốt một thời gian dài, khi ngủ, chúng tôi cứ gắng quay lại tư thế bào thai; song mỗi lần sự bất tiện mà nó gây ra làm chúng tôi thức giấc, thì chúng tôi lại ngật mặt ra xa, ngoái đầu một cách kinh tởm, với tiếng rền rĩ kép.

Tôi khẳng định rằng, vào lúc lên ba hay bốn tuổi, các cơ thể chúng tôi láng máng không ưa mối liên kết khó xử của chúng, trong khi tâm trí chúng tôi lại không thắc mắc về tính bình thường của nó. Sau đó, trước khi chúng tôi có thể thầm nhận thức thấy các mặt hạn chế của nó, thì trực giác nhục thể đã khám phá ra cách làm dịu chúng, và về sau chúng tôi hầu như không nghĩ đến chúng nữa. Mọi chuyển động của chúng tôi trở thành một sự thỏa hiệp cẩn trọng giữa chung và riêng. Mẫu hành vi được gợi lên bởi ham muốn thôi thúc qua lại lẫn nhau nọ kia đã tạo nên một dạng phông nền xám xịt, dệt phẳng phiu, có tính khái quát mà trên đó, cơn bốc đồng riêng biệt, của cậu ấy hoặc của tôi, bám theo một tiến trình sáng sủa hơn hoặc sắc nét hơn; nhưng (được dẫn lối, nói sao nhỉ, bởi nếp uốn lượn của họa tiết phông nền) nó không bao giờ đi ngược lại được sự nối kết chung hoặc ý muốn bất chợt của kẻ song sinh kia.

Hiện giờ tôi chỉ nói về tuổi thơ, khi tự nhiên chưa thể cho phép chúng tôi hủy hoại thứ sinh lực mà chúng tôi đã rất khó khăn mới giành được bằng bất cứ mâu thuẫn nào giữa hai đứa. Vào những năm sau, tôi từng có dịp hối tiếc rằng chúng tôi đã không bỏ mạng hoặc không được mổ tách ra, trước lúc chúng tôi qua giai đoạn khởi thủy ấy, khi mà một nhịp điệu hiện diện mãi mãi, tựa tựa như tiếng vỗ tum-tum xa xăm trong khu rừng thẳm của hệ thần kinh chúng tôi, đơn độc chịu trách nhiệm về việc điều khiển các hoạt động của chúng tôi. Chẳng hạn, lúc một đứa chúng tôi sắp cúi người để tự đoạt lấy một bông cúc dễ thương, còn đứa kia, đúng ngay khoảnh khắc ấy, lại đang rướn lên để hái một trái sung chín, thì sự thành công cá nhân phụ thuộc vào việc chuyển động của đứa nào ngẫu nhiên phù hợp với phách nhấn hiện thời của nhịp điệu chung và liên tục của chúng tôi, và rồi thì, với một cái rùng mình cực ngắn, tựa như mắc chứng múa giật, các cử chỉ ngắt quãng của một đứa song sinh sẽ bị nuốt chửng và bị hòa lẫn vào những gợn sóng được làm cho phong phú hơn thuộc hành động đã hoàn thành của đứa kia. Tôi nói “được làm cho phong phú hơn” bởi lẽ bóng ma của bông hoa không hái được ấy dường như vì lý do nào đó cũng ở nơi đó, thổn thức đập giữa các ngón tay đang khép lại trên trái cây kia.

Có lẽ đã có giai đoạn dài hàng tuần hay thậm chí hàng tháng, khi nhịp đập dẫn dắt hay ở bên Lloyd nhiều hơn nhiều so với bên tôi, sau đó có lẽ đến giai đoạn khi tôi lên được ngọn sóng; nhưng tôi không thể nhớ lại bất cứ thời gian nào vào thời thơ ấu khi trắc trở hoặc thành công ở những chuyện này đã gợi lên trong cả hai đứa nỗi oán giận hay niềm kiêu hãnh nào.

Tuy nhiên, đâu đó trong tôi, hẳn vẫn có tế bào nhạy cảm nào đó kinh ngạc trước sự thật lạ lùng về một sức mạnh đã có thể đột ngột cuốn tôi xa khỏi đối tượng của một ham muốn bất chợt và kéo tôi tới những thứ khác, những thứ chẳng ai ham muốn, những thứ đã len vào phạm vi nguyện ước của tôi để tránh bị vươn đến và bọc lại một cách cố ý bởi các xúc tu của nó. Vì vậy, trong lúc quan sát đứa trẻ tình cờ này nọ đang quan sát Lloyd và tôi, tôi nhớ là mình đã cân nhắc một vấn đề kép: thứ nhất là, không biết liệu trạng thái nhục thân đơn độc thì có thể có nhiều lợi thế hơn trạng thái mà chúng tôi đang sở hữu hay không; và thứ nhì là, không biết liệu tất cả các đứa trẻ khác có đơn độc hay không. Lúc này, tôi chợt nghĩ rằng, những vấn đề rất hay làm tôi bối rối lại thường mang tính kép: có lẽ một dòng suy nghĩ của Lloyd đã thấm vào tâm trí tôi và một trong hai vấn đề gắn kết với nhau đó thuộc về cậu ấy.

Khi ông ngoại tham lam Ahem quyết định trưng chúng tôi ra cho khách xem để thu tiền, giữa đám đông đến nơi ấy luôn có thằng nhãi ranh háo hức nào đó muốn nghe chúng tôi nói chuyện với nhau. Như vẫn xảy ra với các trí óc thô sơ, gã yêu cầu là tai gã phải chứng thực được những gì mắt gã nhìn thấy. Mấy người bà con thúc ép chúng tôi làm vừa lòng các yêu cầu như thế và không thể hiểu tại sao lại phải khổ sở đến vậy vì chúng. Chúng tôi có thể vin cớ nhút nhát; nhưng sự thật thì chúng tôi chẳng bao giờ thật sự nói chuyện với nhau, thậm chí cả khi ở một mình, bởi những tiếng càu nhàu đứt quãng ngắn ngủn từ lời trách móc hiếm hoi mà chúng tôi thỉnh thoảng trao đổi (chẳng hạn, khi một đứa vừa mới cắt vào chân nó và đang phải băng bó, còn đứa kia muốn đi lội suối) thật khó có thể cho là cuộc đối thoại. Giao tiếp về những cảm giác đơn giản thiết yếu được chúng tôi thực hiện mà chẳng cần lời: những chiếc lá rụng lênh đênh trôi theo dòng máu chúng tôi chia sẻ cùng nhau. Những ý nghĩ mong manh cũng xoay xở tìm cách lẻn qua và chu du giữa chúng tôi. Những thứ phong phú hơn được từng đứa giữ lại cho riêng mình, nhưng thậm chí lúc ấy cũng xảy ra những hiện tượng dị thường. Đấy là nguyên nhân tại sao tôi nghi ngờ rằng bất chấp bản tính điềm tĩnh của cậu ấy, Lloyd cũng vật lộn với cùng những thực tại mới, những thứ làm tôi bối rối. Khi lớn lên, cậu ấy lãng quên nhiều điều. Tôi thì chẳng quên gì.

Công chúng không chỉ mong ngóng chúng tôi nói chuyện, họ còn muốn chúng tôi chơi đùa với nhau. Lũ đần! Họ kiếm được khá nhiều niềm vui từ việc chúng tôi đấu trí về cờ đam hoặc muzla. Tôi tin rằng giả dụ chúng tôi tình cờ lại là cặp sinh đôi khác giới tính thì có lẽ họ sẽ bắt chúng tôi phải phạm tội loạn luân ngay trước mặt họ. Nhưng vì các trò chơi tương tác cũng không quen thuộc với chúng tôi hơn các cuộc chuyện trò, nên chúng tôi phải chịu đựng nỗi đau khó thấy khi buộc phải thực hiện đến cùng các cử động gò bó để ném qua ném lại một quả bóng ngay tại nơi nào đó giữa xương ức hoặc giả bộ như đang cố giành nhau một cái que. Chúng tôi thu hút được những tràng vỗ tay điên cuồng bằng cách choàng tay qua vai nhau chạy quanh sân. Chúng tôi biết cả nhảy và quay tròn.

Một người buôn bán biệt dược, một gã nhỏ con hói đầu mặc áo bờ lu Nga màu trắng-bẩn, biết bập bõm chút tiếng Thổ và tiếng Anh, dạy chúng tôi vài câu bằng các thứ tiếng này; sau đó chúng tôi phải trình diễn khả năng của mình cho đám khán giả bị mê hoặc ấy xem. Những bộ mặt hừng hực của họ vẫn còn truy đuổi tôi trong những cơn ác mộng, bởi lẽ chúng xuất hiện mỗi khi tay đạo diễn giấc mơ của tôi cần diễn viên phụ. Tôi lại thấy gã mục phu khổng lồ mặt màu đồng mặc bộ quần áo nhiều màu rách tả tơi, những quân nhân đến từ Karaz, ông thợ may lưng gù chột mắt người Ác-mê-ni (một quái vật tự thân), những cô gái cười rúc rích, những bà già thở dài, những đứa trẻ con, gã thanh niên mặc quần áo miền Tây — những ánh mắt thiêu đốt, những chiếc răng trắng ởn, những cái mồm há hốc đen ngòm; và, đương nhiên cả ông ngoại Ahem, cùng cái mũi vàng ngà và bộ râu len xám, điều khiển buổi diễn hoặc đếm những tờ tiền giấy bẩn thỉu và thấm ướt ngón tay cái to tướng. Nhà ngôn ngữ học, đầu hói áo bờ lu thêu, ve vãn một trong số các bà dì tôi nhưng vẫn không ngừng quan sát Ahem một cách đầy ganh tị qua cặp kính gọng thép.             

Vào quãng chín tuổi, tôi đã biết rất rõ rằng Lloyd và tôi là những quái vật hiếm có nhất. Nhận thức này không khơi gợi trong tôi bất cứ niềm tự hào đặc biệt nào lẫn nỗi xấu hổ đặc biệt nào; nhưng, lần nọ, một mụ đầu bếp cuồng loạn, một phụ nữ có ria mép, người hết sức yêu quý chúng tôi và xót thương cảnh ngộ chúng tôi, tuyên bố với một lời thề tàn tệ rằng mụ sẽ, luôn và ngay, lạng chúng tôi ra làm hai bằng con dao sáng loáng mà mụ thình lình huơ lên (mụ ngay lập tức bị ông ngoại cùng một trong các ông chú nhặt mới toanh của chúng tôi chế ngự); và sau vụ lôi thôi này tôi thường được an ủi bởi một mộng ước mơ màng biếng nhác, tưởng tượng mình không biết làm sao mà lại được tách ra khỏi Lloyd đáng thương, còn cậu ấy không biết làm sao mà vẫn cứ kẹt lại ở thời yêu quái của mình.

Tôi không quan tâm đến vụ con dao, và dẫu sao chăng nữa thì cái lối chia cắt ấy vẫn còn rất mơ hồ; nhưng tôi hình dung một cách hết sức rõ rệt về sự tan biến đột ngột những xiềng xích của mình, cùng cảm giác nhẹ nhõm và lõa lồ sẽ xảy ra sau đó. Tôi hình dung tôi  leo qua hàng rào — một hàng rào với những chiếc đầu lâu được tẩy trắng của trại súc vật đã đặt chúng lên các đầu cọc rào — và thả bộ xuống dần về phía bờ biển. Tôi hình dung tôi nhảy qua hết tảng đá mòn này đến tảng đá mòn khác và nhào xuống biển nhấp nhánh, trườn ngược về bờ và chạy tung tăng xung quanh cùng những đứa trẻ trần truồng khác. Tôi mơ về điều này ban đêm – thấy tôi bỏ trốn khỏi ông ngoại và đem theo mình một món đồ chơi, hay con mèo con, hay con cua nhỏ xíu mà tôi riết chặt vào bên thân trái. Tôi thấy chính mình gặp Lloyd đáng thương, cậu xuất hiện trong giấc mơ của tôi và tập tễnh bước theo, tuyệt vọng nối người với một đứa trẻ sinh đôi tập tễnh vào lúc tôi tự do nhảy múa quanh chúng và vỗ lên những cái lưng khúm núm của chúng. 

Tôi tự hỏi, không biết Lloyd có những ảo cảnh tương tự hay không. Bác sỹ cho là chúng tôi đôi khi hòa lẫn tâm tưởng khi mơ. Một buổi sáng xanh-xám nọ, cậu ấy nhặt cái cành nhỏ lên và vẽ một con tàu ba buồm trên bụi. Tôi vừa thấy chính mình vẽ con tàu ấy lên bụi mờ ở giấc mơ mà tôi mơ đêm trước.

Chiếc áo choàng mục phu lụng thụng màu đen phủ lên vai chúng tôi, và, khi chúng tôi ngồi xổm lên nền đất, tất cả, ngoài đầu chúng tôi và tay Llyod, bị che khuất trong những nếp gấp xõa xuống của nó. Mặt trời mới mọc và không khí buốt giá tháng Ba tựa như những lớp băng bán trong suốt chồng lên nhau, xuyên qua chúng những cây Giu-đa cong queo đang nở hoa rậm rịt tạo ra các đốm nhoè nhoẹt màu hồng tía. Ngôi nhà dài, thấp, trắng đằng sau chúng tôi, chật ních những mụ béo và các ông chồng bốc mùi hôi hám của họ, đang ngủ mê mệt. Chúng tôi không nói không rằng; chúng tôi thậm chí không nhìn nhau, nhưng, quăng cành cây của mình ra xa, Lloyd choàng tay phải quanh vai tôi, như cậu vẫn luôn làm mỗi khi muốn cả hai đi nhanh; và cùng viền trang phục chung quét lê giữa những cây cỏ dại chết chóc, còn những viên sỏi cứ chảy dưới chân, chúng tôi tiến về phía lối mòn mọc đầy cây bách dẫn xuống bờ biển.

Đấy là lần đầu tiên chúng tôi thử thăm quan biển, nơi chúng tôi có thể nhìn thấy từ đỉnh đồi, nhấp nhánh sáng xa xa và nhàn nhã, âm thầm vỡ tan vào những tảng đá bóng loáng. Tôi không cần kéo căng ký ức mình tại điểm này để neo cuộc trốn chạy vấp váp của chúng tôi vào một chỗ ngoặt xác quyết trong định mệnh hai đứa. Vài tuần trước, vào ngày sinh nhật lần thứ mười hai của chúng tôi, ông ngoại Ibrahim bắt đầu đùa giỡn với ý tưởng gửi chúng tôi đi cùng đoàn ông chú mới nhất cho chuyến lưu diễn sáu tháng xuyên đất nước. Họ vẫn đang mặc cả về các điều khoản, và cãi vã thậm chí đánh nhau, mà Ahem vẫn trên cơ.

Chúng tôi sợ ông ngoại và ghét Chú Novus. Có lẽ, theo cái lối đần độn tội nghiệp của mình (chẳng biết gì về cuộc sống, nhưng lơ mơ nhận thấy Chú Novus đang ráng lừa bịp ông ngoại) chúng tôi cảm thấy có lẽ nên thử làm điều gì đó để ngăn ông bầu sô ấy lăn chúng tôi đi đó đi đây trong một nhà ngục di động, như lũ dã nhân hay bọn đại bàng; hay có lẽ chúng tôi đã bị thúc đẩy đơn thuần bởi ý nghĩ rằng đây là cơ hội cuối cùng để tận hưởng tự do nhỏ nhoi của mình và làm điều gì đó vẫn bị cấm ngặt; vượt qua hàng rào cắm cọc nào đó, mở cánh cổng nào đó.

 Chúng tôi không gặp khó khăn nào trong việc mở cái cổng lung lay ọp ẹp ấy, nhưng không tìm được cách quay nó về lại vị trí cũ. Một con cừu trắng-bẩn, có đôi mắt hổ phách và con dấu đỏ như son vẽ trên cái trán phẳng và cứng, bám theo chúng tôi một lúc trước khi mất hút sau bụi sồi. Thấp hơn một chút nhưng vẫn còn cao hơn thung lũng, chúng tôi phải băng ngang con lộ bao quanh ngọn đồi và nối liền trang trại chúng tôi với đường cái chạy dọc theo bờ biển. Tiếng móng guốc bình bịch và tiếng bánh xe kèn kẹt chạy xuống chỗ chúng tôi; và chúng tôi thu mình lại, cả áo khoác cả mọi thứ, đằng sau bụi rậm. Khi tiếng ầm ầm lắng xuống, chúng tôi băng ngang đường và tiếp tục đi theo con dốc cỏ mọc um tùm. Biển bạc từ từ ẩn mình sau những cây bách và dấu tích của những bức tường đá cũ. Chiếc áo choàng đen bắt đầu có cảm giác rất nóng và nặng nhưng chúng tôi vẫn kiên trì núp dưới sự bảo vệ của nó, do sợ rằng nếu không thì ai đó tình cờ đi ngang qua có thể để ý thấy sự ốm yếu của chúng tôi.

Chúng tôi thoát lên được đường cái, vài bước cách biển có-thể-nghe-rõ — và ở đó, chờ chúng tôi dưới cây bách, là cỗ xe ngựa mà chúng tôi đã biết, một thứ nhìn như chiếc xe thồ trên những cái bánh cao, cùng Chú Novus đang leo xuống khỏi thùng xe. Một con người nhỏ nhen, xảo quyệt, nham hiểm, tham vọng, bất lương! Vài phút trước đây, y nhìn thấy chúng tôi từ một trong những hàng hiên nhà ông ngoại và không thể cưỡng lại được sự cám dỗ từ việc lợi dụng vụ đào tẩu cho phép y cướp được chúng tôi một cách kỳ diệu mà không cần đến bất cứ vật lộn hay la hét nào.  Vừa chửi hai con ngựa sợ sệt, y vừa thô bạo giúp chúng tôi vào xe. Y đẩy đầu chúng tôi xuống và dọa sẽ làm chúng tôi đau nếu chúng tôi cố kêu chiêm chiếp dưới chiếc áo choàng của mình. Tay Lloyd vẫn còn quàng quanh vai tôi, nhưng cú xốc mạnh thình lình của chiếc xe thồ đã giũ nó ra. Giờ thì bánh xe nghiến răng rắc và lắc lư lăn. Mất chút thời gian, chúng tôi mới nhận ra rằng gã đánh xe không đưa chúng tôi về nhà.

Hai mươi năm đã trôi qua từ buổi sáng xuân xám xịt ấy, nhưng nó còn được lưu giữ trong tâm trí tôi tốt hơn nhiều so với nhiều sự kiện xảy ra sau đó. Tôi cho nó chạy đi chạy lại trước mắt mình tựa một đoạn phim điện ảnh, như tôi đã từng thấy những nghệ sỹ múa rối vĩ đại làm khi duyệt lại màn kịch của họ. Vậy nên tôi duyệt lại mọi giai đoạn và tình huống và chi tiết ngẫu nhiên của cuộc đào tẩu chết yểu của chúng tôi — cú rùng mình khởi thủy, cái cổng, con cừu, con dốc trơn tuột dưới những cái chân vụng về. Với những con chim hét đã bị chúng tôi xua cho bay lên thì chúng tôi chắc hẳn đã phô ra một cảnh tượng lạ thường, với chiếc áo choàng đen ấy bao quanh người và hai cái đầu tóc xén trên những cần cổ gày gò ló ra khỏi áo. Những cái đầu quay qua quay lại, đầy cảnh giác, lúc, cuối cùng thì, đã đến đường cái ven biển. Giả như vào đúng lúc ấy, một kẻ xa lạ thích phiêu lưu nào đó đặt chân lên bờ biển từ chiếc tàu trong vịnh, hẳn là hắn được trải nghiệm sự rộn ràng của một trạng thái bị mê hoặc cổ xưa khi thấy chính mình đối mặt với quái vật thần thoại hiền lành giữa cảnh tùng bách và đá trắng. Hắn sẽ tôn sùng nó, hắn sẽ để rơi những giọt lệ ngọt ngào. Nhưng, than ôi, chẳng có ai đón chào chúng tôi nơi đó ngoài kẻ lừa đảo bồn chồn ấy, kẻ bắt cóc nóng nảy ấy, một người đàn ông nhỏ con có gương mặt búp bê đeo cặp kính rẻ tiền, một mắt kính được gắn lại bằng đoạn băng. 

Từ chuyện Lê Hoàng ngồi lên sách, đến lệch lạc tâm lý cần điều trị

Mặc dù cái gọi là giới trí thức Việt Nam đang bất đồng ý kiến đến mức cực đoan về tấm ảnh một đạo diễn và một cô hoa hậu ngồi lên những chiếc ghế được kê chân lên đống sách, nhưng thật ra vấn đề này đã được Marx nhắc đến trong bộ Tư Bản, và thậm chí ngày nay còn được coi là một trong những khái niệm trung tâm của chủ nghĩa Marx, đó chính là chứng bái vật giáo.

Hình ảnh Lê Hoàng - Triệu Thị Hà ngồi lên sách bị 'ném đá' trên mạng - Ảnh: T.L

Từ bái vật giáo hàng hóa

Thuật ngữ “bái vật” được dùng để chỉ hiện tượng mà một vật nào đó, đặc biệt là một vật do con người tạo ra, được người ta cho rằng có sức mạnh phi thường và có quyền lực mạnh hơn các vật khác. Về cơ bản, bái vật (fetishism) là việc gán cho một vật vô tri vô giác nào đó có giá trị hay có sức mạnh đặc biệt mang tính biểu tượng. Vật đó có thể là một bức tượng, một chiếc đồng hồ, một cái xe hơi, một ngôi nhà, hay thậm chí đơn giản là một cuốn sách.

Theo Marx, trong xã hội tư bản chủ nghĩa, con người giao tiếp với nhau thông qua hàng hóa, hầu hết các mối quan hệ dựa trên sự trao đổi hàng hóa (bao gồm sức lao động và thời gian), và điều này đưa đến hậu quả tất yếu là con người đánh giá nhau qua hàng hóa, hàng hóa trở thành đại diện cho con người, và đến một lúc nào đó, con người sẽ tha hóa đến mức sùng bái hàng hóa, gán cho chúng những sức mạnh và giá trị tinh thần mà chúng hoàn toàn không sở hữu.

Có thể đáng tiếc, có thể không, nhưng cho đến ngày nay, quan điểm này của Marx vẫn hoàn toàn chính xác!

Cho đến sai lạc tình dục

Sigmund Freud (6 May 1856 – 23 September 1939) 

Ngoài ra, Sigmund Freud cũng sử dụng thuật ngữ "bái vật" để mô tả một hình thái sai lạc tình dục, khi đối tượng tình cảm là đồ vật vô tri giác hay bộ phận cụ thể nào đó trên cơ thể. Các nhà tâm lý hiện đại cho rằng chứng bái vật vừa bắt nguồn từ điều kiện môi trường hay hệ quả của những trải nghiệm gây cảm xúc mạnh để lại dấu vết trong não (tức các chấn thương tâm lý), nhưng cũng có thể do các yếu tố thể chất như cấu trúc não và di truyền. Chẳng hạn như một người từ bé đã thấy cảnh bố mẹ làm tình trên những cuốn sách, thì sau này, một cách vô thức, sẽ cảm nhận được khoái lạc khi nhìn thấy sách.

Bái vật trong tình dục là trạng thái phải được nhìn thấy, được sờ mó, hôn hít một vật nào đó thuộc nhiều loại khác nhau thì mới tạo được khoái cảm. Về cơ bản, bái vật là một sai lạc về đối tượng, lấy một bộ phận ra để thay thế cái toàn thể, ví dụ có nhiều nam giới bị kích thích tình dục với giày của phụ nữ. Vật càng gần cơ quan sinh dục nữ càng dễ gây kích thích, vì thế đồ lót của phụ nữ là thứ rất gây kích động cho nam giới. Như vậy, hình ảnh những cuốn sách bị phụ nữ ngồi lên sẽ có thể gây khoái cảm đặc biệt cho một số bệnh nhân nam giới, do chúng ở vị trí gần với các cơ quan sinh dục nữ nhất, như chúng ta đã thấy trong trường hợp nổi tiếng được nhắc đến ở đầu bài viết này.

Điều trị

Có nhiều liệu pháp đã từng được áp dụng để điều trị căn bệnh lệch lạc tâm lý này, ví dụ như liệu pháp tạo ra điều kiện để kinh sợ: cho người bệnh đối diện với vật được yêu thích và ngay khi họ phát sinh hứng khởi tình dục thì bị ngay một kích thích khó chịu hay đau đớn. Trước đây người ta đã dùng những kích thích đau đớn như choáng điện là điều kiện để gây kinh sợ. Giả dụ như chúng ta có thể cho người bệnh ngồi trước một màn hình có chạy nhiều hình ảnh khác nhau, mỗi khi có cuốn sách nào chạy qua thì ghế sẽ phát ra dòng điện đủ mạnh để bệnh nhân đau đớn, hoặc thậm chí tiết ra một số dung dịch bay hơi có mùi khó chịu để bệnh nhân cảm thấy kinh sợ.

Nhưng để chữa căn bệnh tận gốc, thì phải tìm cách cho bệnh nhân nhận thức được sự khác biệt giữa hàng hóa và con người nói riêng cũng như các giá trị tinh thần nói chung. Và mặc dù có lý thuyết cho rằng cấu trúc bộ não là căn nguyên của chứng bái vật giáo, nhưng điều đó chưa bao giờ được chứng minh. Và Marx vẫn đặt niềm tin vào một hình thái xã hội mà ở đó quan hệ giữa con người không chỉ còn là quan hệ hàng hóa.

Còn chúng ta, trong khi chờ đợi giấc mơ của Marx thành hiện thực, thì ít nhất cũng đừng để mình thành một bệnh nhân của ông bác sĩ thành Viên kia!

Nguồn:

http://www.thanhnien.com.vn/pages/20140712/tu-chuyen-le-hoang-ngoi-len-sach-den-lech-lac-tam-ly-can-dieu-tri.aspx

Phê bình dịch thuật và song đề tù nhân

Thời gian gần đây luôn có những đợt sóng phê bình ào ạt vỗ vào ốc đảo nhỏ nhoi lởm chởm đá tai mèo và thấp thoáng những ngọn hải đăng cũ kỹ trong sương chiều của nền văn học dịch nước nhà. Cũng lạ là từ chỗ chỉ biết gục đầu thành kính đọc tất cả những gì được dịch ra tiếng Việt, độc giả lại quay ngoắt qua chê trách hầu như là tất cả các bản dịch, dù chúng được dịch từ những cây đa cây đề bấy lâu nay vẫn được tưới tắm cẩn thận và thường xuyên bởi những bài báo, giải thưởng, và lời khen (lẫn nhau) của người nhà.

Người thì bảo các thảm họa dịch thuật có nguyên nhân do biên tập quá ẩu, người thì phân trần do nhuận bút quá bèo làm cho dịch giả không thể dịch cho kỹ, người lại nói… từ trước đến nay văn học dịch vốn dĩ là loạn, sao lại ném đá chúng tôi, chỉ vì chúng tôi sinh ra phải cái thời mà bất cứ ai cũng có thể tra cứu tiếng Anh và có được bản gốc chỉ bằng vài cú bấm chuột hay là chạm đầu ngón tay?

Dương Tường buộc phải xin lỗi độc giả vì đã đạo chú thích Lolita 

Phê bình hay đập cho chết?

Đứng trên một góc độ nào đó, thì rõ ràng là phê bình dịch thuật đang ở trong một giai đoạn rất thiếu tính xây dựng đối với dịch giả. Hầu như các bài phê bình mang tính “đập chết ăn thịt”, tìm và thống kê hàng loạt lỗi dịch sai thô thiển đến mức không thể chấp nhận nổi, rồi kết luận là dịch giả quá kém. Tuy nhiên, những lỗi còn nguy hiểm hơn ví dụ như dịch sai hoàn toàn ý tác giả (mặc dù đúng từng từ trong từ điển) thì lại ít khi được đề cập đến.

Điều này làm cho dịch giả rất ấm ức, và luôn phân trần rằng ai cũng có thể dịch sai từ, những phê bình kiểu moi móc vài chục lỗi sai trong một bản dịch hàng chục hay hàng trăm ngàn từ là khá bất công với dịch giả. Thậm chí có dịch giả còn phản ứng quyết liệt bằng cách hỏi nhà phê bình xem, chẳng hạn, anh nói tôi dịch sai hàng ngàn từ, thì chứng cứ đâu?

Tuy nhiên, không một tờ báo tử tế nào sẽ chịu đăng một bài viết chỉ để liệt kê 3000 lỗi trong một cuốn sách nào đó. Và với những lỗi mang tính học thuật, tranh luận về các đoạn dịch sai ý tác giả mặc dù đúng đến từng chữ, sẽ tốn giấy tốn mực đến mức chúng chỉ có thể đăng trên các trang web cá nhân của nhà phê bình.

Chính điều đó đã dẫn đến tình trạng phải nói là phê bình dịch thuật theo kiểu quyết liệt triệt hạ cho bằng được như hiện nay trên báo chí VN. Những người phê bình không muốn mất thời gian vào chuyện tranh cãi triền miên về một quan điểm dịch với hàng ngàn bài viết xung quanh chỉ một từ duy nhất, điển hình là chỉ với một từ của nhà văn Tim O’Brien mà giới phê bình đã phải thư qua tin lại đến vài chục bài, tốn giấy tốn mực của hầu hết các tờ báo lớn nhỏ của VN, đủ thấy việc phê bình học thuật gian nan đến mức nào, và thái độ phản ứng đến cùng của dịch giả đã đưa đến một kiểu phê bình chỉ nhằm vào việc dịch sai từ. Anh không chịu nhận chỗ này anh dịch sai ý phải không, thế thì tôi sẽ chỉ cho anh hàng chục, hàng trăm chỗ anh dịch sai nghĩa nhé?

Dịch sai tiếng Anh quả thật là tệ, nhưng đáng tiếc đây chưa phải là lỗi nghiêm trọng nhất trong dịch thuật. Đương nhiên với các nhà văn lớn, như Tim O’Brien, Nabokov,… thì không nên và không thể dịch sai dù chỉ một từ, do họ đều suy ngẫm từng từ ngữ họ viết; nhưng một bản dịch vẫn có thể sai hoàn toàn mặc dù dịch sát đến từng chữ. Nhất là những bản dịch từ tiếng Anh – một thứ tiếng có những nghĩa thay đổi hoàn toàn theo ngữ cảnh của nó.

Thái độ đối đầu của dịch giả và giới phê bình đã làm cho họ không thể ngồi nói chuyện với nhau được về những cái quan trọng hơn trong văn chương. Rất khó, và thực tế là không thể bảo một cái đang tưởng nó là ngọn Hải Đăng, rằng nó cần phải đổi hướng đi.

Phê bình có dễ không?

Ở một đất nước duy tình hơn duy lý như VN chúng ta, nơi mà người ta vẫn bảo nhau rằng một bồ cái lí không bằng một tí cái tình, thì phê bình dịch thuật nói riêng và phê bình nói chung là một việc cần nhiều dũng cảm hơn là người ta tưởng.

Có trăm ngàn cách nói để người ta trách cứ một nhà phê bình: Nó còn quá ít tuổi, anh phê bình thế thì làm sao nó còn có nhiệt tình để dịch tiếp? Ông ấy đã quá già, sao anh có thể nói như thế với một người già? Cô bé đó viết như vậy là khá rồi, sao anh lại đòi hỏi quá nhiều ở một cô gái viết văn? Dịch giả đó đang gặp những chuyện buồn đấy, anh làm vậy ác quá! Tác phẩm đó rất là khó, dịch được như thế hoàn toàn không dễ, anh nên có tinh thần xây dựng hơn! Cái chuyện ấy thì dịch sao mà chẳng được, anh xét nét quá đáng! Đó là chưa kể một số người còn cho rằng phê bình một tác phẩm đôi khi chỉ giúp cho nó bán chạy hơn. Thậm chí nghi ngờ… nhà phê bình là tay trong của nhà sách!

Một số khái niệm nổi tiếng trong Lý thuyết trò chơi là Đảm bảo phá hủy lẫn nhau (mutual assured destruction), Song đề tù nhân (prisoner's dilemma)

Thực ra hiện nay, đã là trí thức thì ai cũng có thể là dịch giả hoặc nhà phê bình dịch thuật. Hai vai trò đó không đối kháng lẫn nhau trong một cá nhân. Và nó gợi lại bài toán nổi tiếng có tên là Song Đề Tù Nhân trong lý thuyết trò chơi (game theory). Tóm lược như sau: Hai kẻ bị tình nghi là tội phạm bị cảnh sát bắt. Cảnh sát không có đủ chứng cớ để kết án họ, nên đã cách ly họ. Cảnh sát gặp từng người một và làm cùng thoả thuận: nếu một người thú tội mà người kia im lặng, người im lặng sẽ bị phạt 10 năm tù và người thú tội sẽ được thả tự do. Nếu cả hai đều im lặng, cảnh sát chỉ phạt được mỗi tù nhân 6 tháng tù vì một tội nhỏ nào đó khác. Nếu cả hai đều thú tội, mỗi người sẽ bị phạt 2 năm.

Về mặt lý thuyết thì cả hai nên giữ im lặng để cùng bị phạt ít nhất. Nhưng trong thực tế thì các thí nghiệm cho thấy đa phần người ta chọn giải pháp thú tội. Lý thuyết trò chơi đã có sự phát triển mạnh từ khi John von Neumann là người đầu tiên hình thức hóa nó trong thời kỳ trước và trong Chiến tranh Lạnh, chủ yếu do áp dụng của nó trong chiến lược quân sự, nổi tiếng nhất là khái niệm đảm bảo phá hủy lẫn nhau mà các siêu cường áp dụng để phát triển hệ thống vũ khí hạt nhân hủy diệt của họ. Những ý tưởng từ lý thuyết trò chơi cũng tìm được chỗ đứng trong việc xây dựng một thị trường cạnh tranh, khi các nhà cung cấp không thể bắt tay nhau để mưu lợi cho nhóm của mình.

Quay về vấn đề phê bình dịch thuật, có thể thấy giải pháp tốt nhất cho giới dịch giả là im lặng trước tất cả những sai sót của đồng nghiệp. Thực tế vừa qua đã cho thấy một nhà cựu-phê bình đã bị phê bình khốc liệt đến thế nào. Có lẽ anh cũng có đôi chút ăn năn về những lời ngày xưa mình đã viết về đồng nghiệp! Tuy nhiên điểm cân bằng mang tính lợi ích nhóm này rất mong manh và sẽ nhanh chóng bị phá vỡ. Thực tế thì cộng đồng không được lợi ích gì khi phải mua sản phẩm được “sản xuất” ra từ một nhóm “đoàn kết nhất trí cao” như thế.

Dù giới dịch giả có phản ứng đến thế nào, thì vai trò của các nhà phê bình là cực kỳ quan trọng trong việc nâng cao chất lượng và đảm bảo quyền lợi cho khách hàng - ở đây là những độc giả mua sách dịch. Chúng ta cần ủng hộ các nhà phê bình cũng nhiều như ủng hộ các bản dịch chất lượng cao. Không thể chấp nhận thái độ của một số dịch giả coi việc dịch sách là một công việc cá nhân bất chấp độc giả, coi độc giả chỉ như những kẻ ăn “cơm mớm” từ miệng dịch giả. Hàng triệu độc giả không biết tiếng Anh và bỏ tiền ra để mua các “dịch phẩm”, sẽ nghĩ thế nào khi biết dịch giả coi thường họ như thế?

Phê bình như thế nào?

Như đã nói ở trên, báo chí không thể đóng vai trò có tính chuyên môn trong việc phê bình dịch thuật, báo chí chỉ có thể rung những hồi chuông cảnh báo về chất lượng của một bản dịch nói riêng, hay là một xu hướng dịch loạn nói chung; và để làm như vậy nó buộc phải dùng biện pháp nghiệp vụ đặc thù của mình là “đánh” vào những biểu tượng nhất định, hoặc vào những thứ mang tính biểu tượng.

Để việc phê bình dịch thuật thực sự mang lại hiệu quả, thì sau những bài báo sẽ phải là các nghiên cứu chuyên sâu hơn, thậm chí là những hội thảo chỉ nhằm vào việc phân tích một bản dịch. Các dịch giả cũng nên từ bỏ tâm thế coi tất cả những phê bình là nhằm vào cá nhân hay một công ty, một nhà sách nhất định. Nếu anh là một dịch giả lương thiện, yêu nghề, hãy đừng ngại lời phê bình, dù nó đúng hay sai, thì nó cũng là những cơ hội để anh hiểu được mình, hiểu được tác phẩm mình đã dịch. Và trên hết, chính những lời phê bình đó sẽ tạo ra một môi trường lành mạnh mà các tác phẩm dịch của anh mong muốn mang đến cho độc giả.

Nhà văn Nguyễn Tuân từng nói: “Khi tôi chết, nhớ chôn tôi cùng một thằng phê bình!” Cũng không hiểu cụ nói thế là quá ghét hay là quá yêu các nhà phê bình. Nhưng chắc chắn rằng sống hay chết, thì phê bình vẫn phải đồng hành với văn chương, dù đó chỉ là văn chương dịch.

Thiên Lương 

http://vietnamnet.vn/vn/van-hoa/120275/phe-binh-dich-thuat-va-song-de-tu-nhan.html

Cái nút áo bằng kim cương giả

Những vật dụng nào sẽ được người đàn bà bỏ lại khi ra khỏi nhà sau một cuộc hôn nhân? Có người bỏ lại tất cả, trừ những đứa con. Có người gói ghém gọn gàng tất cả quần áo lót cho vào một cái bọc rồi vứt vào thùng rác. Còn nàng Valeria, vợ đầu của Humbert, đã vứt xuống bùn một cái nút áo:

Sự trống trải ngoài phố, không hé lộ chút gì về chuyến ra đi của vợ tôi ngoài một nút áo bằng kim cương giả mà ả vứt xuống bùn sau khi gìn giữ nó ba năm vô ích trong chiếc hộp vỡ, có lẽ đã cứu tôi khỏi cảnh máu me đầy mũi.

Nếu như khi chia tay, người đàn ông có thể ra đi với bộ quần áo trên người (và một cái thẻ ATM trong túi, chẳng hạn), và bước vào cơn mưa với cả một trời tự do trước mắt; thì đàn bà, dù có là Tây chăng nữa, cũng vướng víu đủ thứ đồ đạc cá nhân của mình, từ những mẩu son dùng dở, gói băng vệ sinh chưa đụng đến, cho đến những cái túi đắt tiền, và vô số quần áo thậm chí chưa cắt giá, đó là chưa kể những đứa con, những người bạn chung, những con đường nhỏ, những góc phố quen. Vậy nên sự ra đi của đàn bà lúc nào cũng bi tráng, cũng là dấu ấn không thể quên, dù là với ai. Khó có cảnh chia tay nào được mô tả hài hước mà vẫn đau đớn như Nabokov đã viết trong chương 8 này. Cái nút áo ấy là một chi tiết rất giàu hình ảnh và cũng là một sự tóm tắt không thể ngắn gọn hơn về thời gian chung sống giữa Valeria và Humbert. Ngoài chuyện làm bằng kim cương giả hàm chứa ẩn ý về một cuộc hôn nhân từ bản chất đã không thật (kim cương trong văn hóa châu Âu và Mỹ luôn đi liền với hôn nhân), nó còn là hình ảnh tượng trưng cho sự tạm bợ của mối quan hệ, và cũng là lời trách móc của Humbert với vợ. Một người đàn bà vô tâm đến mức không đơm lại được cái nút áo, mà quăng vào cái hộp vỡ, thì làm sao giữ được gia đình. Nó rất dễ bị bỏ qua, nhưng với ai đọc Lolita thật kỹ, thì nó cũng là một trong những hình ảnh tuyệt đẹp mà Nabokov khéo léo sắp đặt khắp mọi nơi trong cuốn tiểu thuyết, và, theo Nabokov, là:

... những điểm bí mật, những tọa độ trong tiềm thức mà dựa trên chúng cuốn sách này đã được đồ nên — mặc dù tôi nhận thức được rất rõ ràng rằng những cảnh này cảnh khác sẽ bị đọc lướt qua hoặc không để ý đến, hoặc thậm chí chẳng bao giờ được đụng đến, bởi những kẻ bắt đầu đọc cuốn sách dưới ấn tượng rằng nó là cái gì đó từa tựa như “Hồi ký của Cô gái điếm” hoặc “Les Amours de Milord Grosvit.”

Và, thưa độc giả, xin hãy đừng bỏ qua bất cứ một từ nào, bất cứ một chi tiết nào trong Lolita.

Nước xuất Mã của Lolita

Lolita nổi tiếng là một tác phẩm khó đọc và cực kỳ khó dịch, đến mức có thể nói rằng không có một dòng nào trong cuốn sách này không làm độc giả phải ngẫm nghĩ về dụng ý của tác giả cùng những liên tưởng ngầm định đến những nơi khác, cả nằm trong và nằm rất ngoài khuôn khổ cuốn sách. Tuy nhiên, vẫn có những chỗ đặc biệt khó hiểu, và theo kinh nghiệm của tôi thì chúng thường nằm ở đầu và cuối các chương. Nabokov rất thích dùng hình ảnh để minh họa cho dòng suy tưởng của mình, và cái khó khi đọc Lolita là các hình ảnh ấy không dễ hiểu với độc giả bình thường, do chúng thuộc về các lĩnh vực rất đa dạng mà không phải ai cũng am tường. 

Câu văn cuối chương 9 phần II Lolita có thể là một ví dụ tốt cho điều tôi viết trên đây: 

Một trong những ô vuông mắt cáo của cái cửa sổ nhỏ hai cánh giăng đầy mạng nhện tại chỗ ngoặt cầu thang được lắp kính màu ngọc đỏ, vết thương tươi rói này nằm giữa những hình chữ nhật không nhuộm màu và vị trí bất đối xứng của nó — một nước xuất Mã từ trên đỉnh, luôn làm tôi bất an lạ lùng.

Ngữ cảnh liên quan: Lolita lúc này đã có quan hệ với Quilty, nhưng Humbert vẫn chưa nghi ngờ gì. Một ngày nọ, Lo gọi điện nói sẽ về muộn và nhờ Humbert tiếp cô bạn Mona mà nàng hẹn đến nhà tập kịch. Mona và Humbert nói chuyện với nhau, và Humbert có cảm giác Mona đang tìm cách gạ gẫm mình, đúng lúc đó thì Lolita về nhà. Và Humbert để cho hai bạn gái ở lại với nhau, bước lên cầu thang. 

Để diễn tả tâm trạng bối rối của Humbert, Nabokov đã để cho ông ta mô tả ô cửa sổ mà ông ta đang nhìn thấy trên chỗ ngoặt cầu thang như một bàn cờ cách điệu, với một ô kính màu ngọc đỏ như vết thương tươi rói gợi hình ảnh một nước xuất Mã từ trên đỉnh. Nếu ai không chơi cờ Vua có lẽ sẽ thấy câu văn này khó hiểu, nhưng ai biết chơi môn cờ này sẽ hiểu cảm giác của Humbert. Trong cờ Vua, bàn cờ được chia thành 64 ô vuông khác màu, và quân Mã di chuyển khó lường nhất, theo một hình chữ nhật cạnh là 3x2 ô vuông, rất nhiều đòn phối hợp nguy hiểm và tuyệt đẹp trong cờ Vua có sự tham gia của quân Mã nhờ sự biến hóa trong nước đi của nó. Ngoài ra, trong cờ Vua, người chơi luôn tư duy theo chiều hướng quân đối thủ ở phía trên, phía bên kia bàn cờ, nên câu văn một nước xuất Mã từ trên đỉnhcòn gợi ý đến một nước ra quân Mã của đối phương, một nước đưa quân cờ tráo trở và khó lường nhất của họ vào cuộc chơi. Đó có lẽ cũng là tâm trạng của Humbert sau cuộc gặp với Mona. Phải chăng Lolita đã chớm có dấu hiệu phản bội, đã có những bước đi tráo trở đầu tiên trong cuộc tình giữa hai người? Ý nghĩ đó đâm vào lòng Humbert và để lại vết thương còn tươi rói. 

Thực ra, thế giới bên ngoài chỉ là hình ảnh phản chiếu những gì nằm trong chính nội tâm của người quan sát, thậm chí theo những người theo quan điểm duy tâm chủ quan cực đoan thì thế giới bên ngoài không tồn tại khách quan; và chỉ có chủ thể có ý thức là hiện thực không nghi ngờ gì, còn lại tất cả chỉ tồn tại trong ý thức của chủ thể đó mà thôi. Cách viết của Nabokov trong Lolita luôn bám theo quan điểm ấy, nên nhiều đoạn văn ngắn trong Lolita, mặc dù nhìn có vẻ không liên quan đến tác phẩm, nhưng nếu người dịch không hiểu nhân vật và không có đủ kiến thức về hình ảnh mà Nabokov sử dụng, thì sẽ dịch sai hoàn toàn. Có thể đoạn dịch sai ấy không làm độc giả hiểu sai về tác phẩm, nhưng sẽ tầm thường hóa nó, biến nó thành một câu chuyện rẻ tiền về một mối quan hệ ấu dâm mà thôi. 

Tôi Yêu Cô

Pushkin

Thiên Lương dịch

Tôi yêu cô: dường như, tình yêu ấy
Trong lòng tôi chưa hẳn đã nguôi ngoai;
Nhưng mong sao nó không phiền cô nữa
Tôi nào muốn cô buồn mãi những một mai
Tôi yêu cô âm thầm, vô vọng
Lúc rụt rè, khi ghen quặn lòng đau;
Tôi yêu cô chân thành, cẩn trọng
Cầu cho cô được vậy với người sau.

BẢN GỐC:

Я вас любил

Александр Сергеевич Пушкин (1799—1837)

Я вас любил: любовь еще, быть может,
В душе моей угасла не совсем;
Но пусть она вас больше не тревожит;
Я не хочу печалить вас ничем.

Я вас любил безмолвно, безнадежно,
То робостью, то ревностью томим;
Я вас любил так искренно, так нежно,
Как дай вам бог любимой быть другим.

1829

Lolita (bản bìa giả da)

Về Cuốn Sách Nhan Đề Lolita

Sau khi tôi nhập vào hiện thân ông John Ray tinh tế, một nhân vật trong Lolita và cũng là người thảo Lời Tựa, thì bất cứ lời nhận xét nào xuất phát trực tiếp từ tôi đều có thể gây cho người ta ấn tượng — và trên thực tế cũng có thể gây ấn tượng cho chính tôi — như một hiện thân của Vladimir Nabokov đang nói về cuốn sách của chính ông ta. Dẫu sao chăng nữa, có vài điểm vẫn cần phải được tranh luận; và thủ pháp tự truyện có thể khiến cho người khéo bắt chước và người làm mẫu hòa lẫn vào với nhau.

Các giảng viên văn chương hay có khuynh hướng sáng chế những luận đề như thể “Mục đích của tác giả là gì?” hay thậm chí trầm trọng hơn “Anh chàng này muốn nói điều gì đây?” Mà tôi tình cờ lại là dạng tác giả từ ngay lúc bắt đầu làm việc với cuốn sách nào đó đã chẳng có mục đích nào khác ngoài việc thoát khỏi cuốn sách ấy, và là người, khi được thỉnh cầu giải thích nguyên khởi và diễn tiến của nó, sẽ cậy nhờ vào những thuật ngữ cổ giả dụ như sự Tương Tác của Cảm Hứng với Phối Hợp — những thứ mà, tôi xin thú nhận, nghe như một ảo thuật gia giảng giải về mánh lới này bằng việc biểu diễn mánh lới khác.

Nhịp đập khẽ khàng đầu tiên của Lolita chạy suốt qua tôi hồi cuối năm 1939 hay đầu năm 1940, ở Paris, vào thời gian mà tôi nằm bẹp vì căn bệnh đau dây thần kinh liên sườn tồi tệ. Theo những gì tôi còn nhớ được, thì cái rùng mình khởi nguồn cảm hứng đã được khơi gợi phần nào bởi một bài tường thuật trên báo về con dã nhân trong vườn bách thú Jardin des Plantes, kẻ, sau nhiều tháng bị một khoa học gia dỗ ngon dỗ ngọt, đã tạo ra được bức tranh đầu tiên từng được vẽ bằng chì than bởi một con thú: bức phác họa này cho thấy những thanh chấn song của cái chuồng nhốt tạo vật đáng thương ấy. Tài liệu có tính thúc đẩy này không có sự liên quan về mặt nguyên bản đến mạch suy nghĩ tiếp theo, cái, dẫu sao thì, cũng đã dẫn đến, nguyên mẫu của tiểu thuyết này của tôi, một truyện ngắn khoảng ba chục trang. Tôi viết nó bằng tiếng Nga, ngôn ngữ mà tôi đã sử dụng để viết tiểu thuyết từ năm 1924 (những cuốn hay nhất trong số chúng chưa từng được dịch qua tiếng Anh, và tất cả bị cấm, vì những lý do chính trị, ở Nga). Nam nhân là dân Trung Âu, nymphet ẩn danh là dân Pháp, và địa điểm là Paris với Provence. Tôi cho y cưới người mẹ đau ốm của cô bé, bà này qua đời sau đó ít lâu, và sau một toan tính bất thành nhằm lợi dụng cô bé mồ côi ở một buồng khách sạn, Arthur (bởi đấy là tên y) lao mình vào dưới bánh xe tải. Tôi đọc truyện này trong một đêm thời chiến dưới ánh đèn bọc giấy xanh lơ cho một nhóm bạn — Mark Aldanov, hai nhà cách mạng xã hội, với một bác sỹ nữ; song tôi không vừa ý với nó và hủy nó một hôm nào đó sau khi chuyển qua Mỹ hồi năm 1940.

Khoảng năm 1949, tại Ithaca, thuộc vùng Bắc New York, nơi tôi dạy văn học Nga, nhịp đập ấy, vốn chưa khi nào ngưng hẳn, bắt đầu quấy tôi trở lại. Sự phối hợp kết giao cùng cảm hứng bằng niềm đam mê tươi mới và cuốn hút tâm trí tôi vào một cách xử lý mới với chủ đề, lần này bằng tiếng Anh — ngôn ngữ của nữ gia sư đầu tiên của tôi ở St. Petersburg, hồi năm 1903, bà Rachel Home. Nàng nymphet, giờ đây mang chút dòng máu Ai-Len, thực tế vẫn là cô thiếu nữ y như thế, và ý tưởng căn bản về tình-con-duyên-mẹ cũng vẫn tiếp tục tồn tại; song về mặt khác thì câu chuyện rất mới mẻ và kín đáo mọc dần các vuốt và cánh của tiểu thuyết.

Cuốn sách tiến triển chậm, với nhiều gián đoạn và những chỗ lạc đề. Tôi mất độ bốn chục năm để thêu dệt nên nước Nga và Tây Âu, và giờ đây tôi đối mặt với nhiệm vụ thêu dệt nước Mỹ. Việc thu thập những nguyên liệu địa phương thuộc loại sẽ cho phép tôi rưới thêm đôi chút “thực tế” (một trong vài từ sẽ chẳng có ý nghĩa gì nếu thiếu các dấu ngoặc kép) trung bình vào mẻ rượu của trí tưởng tượng cá nhân, ở tuổi năm mươi, hóa ra là một quá trình khó hơn nhiều so với nó đã từng diễn ra ở châu Âu vào thời trai trẻ của tôi khi năng lực cảm thụ và khả năng ghi nhớ đương ở đỉnh cao tất yếu. Những cuốn sách khác xen ngang. Một đôi lần, tôi đã định đốt tập bản thảo dở dang và đã mang Juanita Dark của tôi xa tới tận chiếc bóng của cái lò đốt rác đứng xiêu vẹo trên thảm cỏ trinh trắng, thì lúc đó tôi bị chặn lại bởi ý nghĩ rằng oan hồn cuốn sách bị thiêu hủy sẽ ám các tài liệu của tôi cho đến khi tôi chết.

Mùa hè nào vợ tôi và tôi cũng đi săn bắt bướm. Các mẫu vật được ký thác vào các cơ quan khoa học, giả dụ như Bảo Tàng Động Vật Học Đối Sánh ở Harvard hay bộ sưu tầm của Đại Học Cornell. Các nhãn ghi nơi tìm thấy mẫu vật được ghim dưới những con bướm này sẽ rất hữu ích cho học giả nào đó ở thế kỷ hai mươi mốt có sở thích với tiểu sử bí hiểm. Tại các tổng hành dinh của chúng tôi như Telluride, bang Colorado; Afton, bang Wyoming; Portal, bang Arizona; và Ashland, bang Oregon, cuốn Lolita ấy lại được tôi hăng say viết tiếp vào những chiều muộn hoặc những ngày nhiều mây. Tôi kết thúc việc chép bản thảo qua chữ viết thường vào mùa xuân năm 1954, vợ tôi gõ lại nó thành ba bản bằng máy đánh chữ, và ngay sau đó tôi bắt đầu tìm kiếm nhà xuất bản.

Lúc đầu, theo tư vấn của một ông bạn cũ cẩn thận, tôi đã nhún nhường đến mức đặt điều kiện xuất bản cuốn sách dưới bút danh khác. Tôi không biết mình sẽ có lúc nào đó thấy ân hận là ít lâu sau, do hiểu rõ rằng cái mặt nạ có thể dễ dàng để lộ nguyên cớ của chính tôi như thế nào, tôi lại quyết định ký tên thật cho Lolita. Bốn nhà xuất bản Mỹ — W, X, Y, Z — lần lượt được tôi chào bản đánh máy và đưa cho những người biên tập của họ liếc qua nó, đã bị sốc do Lolita đến mức mà thậm chí ngài F.P., ông bạn cũ cẩn thận của tôi, cũng không tính đến.

Mặc dù đúng là ở Âu Châu cổ đại, và tận cho đến thế kỷ mười tám (những ví dụ dễ thấy đến từ nước Pháp), sự dâm tục cố ý đã không mâu thuẫn với những giây phút lóe sáng trong hài kịch, hoặc văn chương châm biếm đầy khí lực, hoặc thậm chí cảm hứng của một thi sỹ tài hoa trong tâm trạng phóng đãng, và cũng đúng là trong thời hiện đại thì thuật ngữ “văn hóa phẩm khiêu dâm” có nghĩa là tầm thường, hám lợi, với những quy tắc kể chuyện chặt chẽ nhất định. Hành động khiêu dâm cần cho bắt cặp với lời lẽ sáo rỗng bởi lẽ mọi kiểu tận hưởng khoái cảm mỹ học phải bị thay thế trọn vẹn bởi sự kích dục đơn giản, thứ đòi hỏi lời lẽ truyền thống để tác động trực tiếp lên bệnh nhân. Người sáng tác văn hóa phẩm khiêu dâm phải tuân thủ các quy tắc cứng nhắc cũ kỹ để làm cho bệnh nhân của anh ta được bao bọc bởi cùng một bầu không khí thỏa mãn an toàn, bầu không khí vốn dĩ quen thuộc với những người hâm mộ truyện trinh thám — những truyện mà trong đó, nếu bạn không coi chừng, kẻ sát nhân thật sự có thể lại thành ra là, trước sự phẫn uất của người hâm mộ, tính độc đáo nghệ thuật (ai mà lại muốn, tỷ như, một truyện trinh thám chẳng có đến dù chỉ một cuộc đối thoại?) Bởi vậy, trong các tiểu thuyết khiêu dâm, hành động phải bị giới hạn trong sự giao cấu giữa những lời khuôn sáo. Phong cách, cấu trúc, tính hình tượng không khi nào được phép làm sao lãng độc giả khỏi thú tính đầm ấm của anh ta. Cuốn tiểu thuyết phải bao gồm sự thay thế luân phiên những cảnh nhục dục. Các đoạn văn ở giữa phải được rút lại thành những đường khâu cảm xúc, những cầu nối hợp lý có thiết kế tối giản, những giải thích và trình bày vắn tắt, mà độc giả hầu như chắc chắn sẽ bỏ qua nhưng phải được biết là chúng có tồn tại để không cảm thấy bị lừa dối (do bị nhồi sọ từ lề thói của các chuyện thần tiên “có thật” ở thời thơ ấu). Hơn nữa, những cảnh nhục dục trong cuốn sách phải bám theo một mạch tăng dần, với những biến thể mới, những phối hợp mới, những sinh thực khí mới, cùng sự gia tăng đều đặn số lượng người tham gia (trong một vở kịch của Sade, họ còn gọi cả gã làm vườn vô), và bởi vậy mà phần kết thúc cuốn sách phải thừa mứa tri thức dâm dật hơn hẳn mấy chương đầu.

Vài kỹ thuật ở phần đầu Lolita (giả dụ như Nhật Ký của Humbert) làm cho một số người trong số các độc giả đầu tiên của tôi tưởng lầm rằng đây là một thứ dâm thư. Họ trông chờ vào chuỗi gia tăng các cảnh gợi tình; khi những cái này ngưng lại, độc giả cũng ngưng đọc luôn, và cảm thấy buồn chán và thất vọng. Tôi ngờ rằng điều này là một trong những lý do tại sao không phải cả bốn hãng chịu đọc bản đánh máy ấy đến cuối. Dù họ có nhận thấy nó khiêu dâm hay không thì điều đó cũng chẳng làm tôi quan tâm. Sự khước từ của họ với việc mua sách không dựa trên cách tôi xử lý chủ đề mà dựa trên chính chủ đề, bởi có đến ít nhất là ba chủ đề tuyệt đối cấm kỵ, đến mức hầu hết các nhà xuất bản Mỹ đều lo ngại. Hai cái kia là: một cuộc hôn nhân Nhọ-Trắng thành công trọn vẹn và mỹ mãn đã đơm hoa kết trái thành con đàn cháu đống; và kẻ vô thần tuyệt đối được sống trọn đời sung sướng và có ích, rồi chết trong lúc đang ngủ, thọ 106 tuổi.

Vài phản ứng hết sức tức cười: một người biên tập gợi ý là hãng của anh ấy có thể cân nhắc chuyện xuất bản nếu như tôi biến nàng Lolita của tôi thành cậu bé tuổi mười hai và để cậu ta bị dụ bởi Humbert, một gã nông dân, trong chuồng gia súc, giữa phong cảnh thê lương và cằn cỗi, mọi điều này được trình bày bằng các câu văn ngắn, mạnh, “hiện thực” (“Hắn cư xử điên khùng. Tôi nghĩ là chúng ta ai cũng cư xử điên khùng. Tôi nghĩ Chúa cũng cư xử điên khùng.” Và những thứ tương tự như vậy.) Mặc dù mọi người chắc đã biết là tôi ghét cay ghét đắng các biểu tượng và phúng dụ (một phần do mối thù cũ của tôi với tà phép của Freud và một phần do nỗi kinh tởm của tôi với sự khái quát được sáng chế bởi những người sáng tác văn chương thần thoại và những nhà xã hội học), thế nhưng một người biên tập lẽ ra rất sáng dạ đã đọc lướt qua Phần Một rồi miêu tả Lolita như “Âu Châu già dắt nước Mỹ trẻ vào đời trụy lạc,” trong lúc một tên ba chớp ba nháng khác lại trông thấy trong nó “nước Mỹ trẻ dắt Âu Châu già vào đời trụy lạc.” Chủ nhà xuất bản X, người có các vị cố vấn chán Humbert đến mức họ chưa hề đọc được quá nửa cuốn sách, đã hồn nhiên biên cho tôi là Phần Hai dài quá. Mặt khác, chủ nhà xuất bản Y lại lấy làm tiếc, rằng chẳng có ai tử tế trong cuốn sách. Chủ nhà xuất bản Z bảo, nếu ông ta in Lolita, chắc ông ta với tôi sẽ vào tù.

Không có nhà văn nào ở một quốc gia tự do lại cho rằng họ phải quan tâm đến ranh giới chính xác giữa gợi cảm và gợi dục; đó là điều hết sức vô lý; tôi chỉ có thể ngưỡng mộ chứ không thể tranh đua về độ chính xác trong cách nhìn của những người tạo dáng các động vật hữu nhũ trẻ đẹp để chụp ảnh đăng lên tạp chí sao cho toàn bộ đường viền cổ áo chỉ vừa đủ thấp để khơi gợi một tiếng cười thầm của tay bưởng trưởng và vừa đủ cao để không làm ông bưu cục trưởng phải nhăn mặt. Tôi cho là, vẫn tồn tại những độc giả thấy hưng phấn với sự hiện diện các lời lẽ chợ búa trong các tiểu thuyết khổng lồ và sáo rỗng đến tuyệt vọng, những thứ được đánh máy bằng ngón tay cái của những kẻ tầm thường cương cứng và được đánh giá là “có ảnh hưởng lớn” và “nổi bật” bởi bọn phê bình bồi bút. Có những linh hồn lịch thiệp tuyên bố Lolita vô nghĩa do nó chẳng dạy họ được bất cứ điều gì. Tôi không phải độc giả mà cũng không phải nhà văn thể loại văn chương hư cấu ra vẻ mô phạm, và, bất chấp xác nhận của John Ray, Lolita chẳng có bài học nào đi cùng. Với tôi thì một tác phẩm hư cấu chỉ tồn tại trong chừng mực nó cho tôi cái mà tôi sẽ gọi huỵch toẹt ra là khoái cảm thẩm mỹ, đó là cảm giác được — bằng cách nào đó, ở nơi nào đó — kết nối với những trạng thái khác của sự tồn tại, nơi nghệ thuật (tính hiếu kỳ, sự dịu dàng, lòng nhân hậu, niềm hoan lạc) là tiêu chuẩn. Không có nhiều cuốn sách như vậy. Tất cả những cuốn còn lại hoặc là lá cải thời thượng hoặc là những thứ vẫn được vài người cho là Văn Chương Ý Tưởng, những thứ mà trong rất nhiều trường hợp lại chính là lá cải thời thượng cô lại thành các khối thạch cao khổng lồ được truyền cẩn thận từ đời này qua đời khác cho tới khi có người nào đó xông lên với cây búa và thử làm một choác ra trò lên Balzac, lên Gorki, lên Mann.

Lời cáo buộc khác mà vài độc giả áp đặt lên Lolita là nó chống Mỹ. Đây là cái làm tôi đau hơn nhiều so với lời buộc tội ngu ngốc về sự đồi bại. Những cân nhắc về độ sâu và viễn cảnh (một thảm cỏ ngoại thành, một thảo nguyên vùng núi) khiến cho tôi dựng được một số bối cảnh Bắc Mỹ. Tôi cần một môi trường tạo được sự phấn khích nhất định. Và chẳng có gì tạo được sự phấn khích nhiều hơn thói thô bỉ phàm tục. Nhưng, liên quan đến thói thô bỉ phàm tục thì không có sự khác biệt căn bản nào giữa phong tục tập quán của Cựu Thế Giới và Tân Thế Giới. Bất cứ người vô sản nào từ Chicago cũng có thể thành nhà tư sản (theo nghĩa của Flaubert), y như một công tước Anh. Tôi lựa chọn motel Mỹ thay vì khách sạn Thụy Sỹ hoặc nhà trọ Anh chỉ vì tôi cố gắng trở thành một nhà văn Mỹ và chỉ đòi hỏi đúng những quyền lợi mà các nhà văn Mỹ khác vẫn được hưởng. Mặt khác, tạo vật Humbert của tôi là người nước ngoài và kẻ vô chính phủ, và có rất nhiều thứ, ngoài vấn đề nymphet, mà tôi không đồng ý với ông ta. Và mọi độc giả Nga của tôi đều biết rằng các cựu thế giới của tôi — Nga, Anh, Đức, Pháp — cũng kỳ quái và chủ quan hệt như tân thế giới của tôi.

Vì sợ rằng tuyên bố ngắn ngủn mà tôi đưa ra ở đây có vẻ như sự giãi bày những nỗi hận lòng nào đó, nên tôi buộc phải vội vã bổ sung rằng, ngoài những thằng chã đọc bản đánh máy Lolita hoặc ấn bản Olympia Press của nó theo tinh thần “Sao ông ấy lại phải viết nó nhỉ?” hay “Sao tôi nên đọc về bọn điên này nhỉ?” thì vẫn có không ít người, khôn ngoan, nhạy cảm, vững vàng, hiểu sách tôi tốt hơn nhiều so với tôi có thể giải thích cơ chế nội tại của nó tại đây.

Tôi dám nói rằng, mọi nhà văn nghiêm túc đều nhận thức về ấn bản sách này hay ấn bản sách khác của ông ta như một sự hiện diện ấm lòng thường trực. Ánh sáng dẫn đường của nó cháy đều ở nơi nào đó trong tầng hầm và chỉ một đụng chạm khẽ khàng nhất tác động lên bộ ổn nhiệt bí mật của ông ta sẽ lập tức làm ngấm ngầm bùng lên làn hơi ấm quen thuộc. Sự hiện diện này, ánh sáng rực rỡ này của cuốn sách, ở một chốn xa xôi bất cứ lúc nào cũng đến được, là cảm giác vô cùng thân thiết, và cuốn sách càng trùng khớp chính xác hơn với sắc màu và đường viền được mường tượng trước của nó thì nó càng tỏa sáng rộng hơn và đều hơn. Nhưng thậm chí như vậy, thì vẫn có những nơi chốn nhất định, những con đường phụ, những thung lũng ưa thích, những nơi tác giả gợi nhớ lại một cách thiết tha hơn và thưởng thức một cách dịu dàng hơn phần còn lại trong cuốn sách của ông ta. Tôi không đọc lại Lolita từ khi tôi sửa chữa xong bản in thử vào mùa xuân năm 1955, nhưng giờ đây tôi thấy nó vẫn là một hiện diện dễ chịu như thể nó lặng lẽ lơ lửng quanh nhà tựa một ngày mùa hạ mà người ta biết chắc là ngời sáng sau sương mù. Vậy nên những khi tôi nghĩ về Lolita, dường như tôi luôn lựa được cho khoái cảm đặc biệt của mình những hình ảnh thí dụ như ngài Taxovich, hoặc tờ danh sách lớp của trường trung học Ramsdale ấy, hoặc Charlotte đang nói “không thấm nước,” hoặc Lolita, như trong những thước phim quay chậm, đang tiến về hướng các tặng phẩm của Humbert, hoặc những bức ảnh trang hoàng tầng áp mái được cách điệu hóa của Gaston Godin, hoặc ông thợ cắt tóc ở Kasbeam (người làm tôi tốn mất một tháng làm việc), hoặc Lolita đang chơi tennis, hoặc bệnh viện tại Elphinstone, hoặc Dolly Schiller nhợt nhạt, mang thai, đáng yêu, bất khả vãn hồi, đang hấp hối ở Gray Star (thủ đô cuốn sách), hoặc những tiếng leng keng từ thị trấn dưới thung lũng vọng lên con đường đèo (mà trên đó tôi đã bắt được con bướm cái đầu tiên thuộc giống Lycaeides sublivens Nabokov). Đây là hệ thần kinh của tiểu thuyết. Đây là các điểm bí mật, các tọa độ trong tiềm thức mà dựa trên chúng cuốn sách này đã được đồ nên — dẫu tôi nhận thức được rất rõ ràng rằng những cảnh này cảnh khác sẽ bị đọc lướt qua hoặc không để ý đến, hoặc thậm chí chẳng bao giờ được đụng đến, bởi những kẻ bắt đầu đọc cuốn sách dưới ấn tượng rằng nó là cái gì đó từa tựa như “Hồi Ký của một Kỹ Nữ” hoặc “Les Amours de Milord Grosvit.” Việc cuốn tiểu thuyết của tôi có hàm chứa nhiều ám chỉ khác nhau đến ham muốn sinh lý của một gã đồi trụy là hoàn toàn chính xác. Nhưng rốt cuộc thì tất cả chúng ta không phải trẻ con, không phải các phạm nhân thất học vị thành niên, không phải các nam sinh trường nội trú Anh Quốc, những kẻ sau một đêm buông thả đồng tính lại phải chịu đựng cảnh ngược đời là đọc các tác giả cổ điển trong những phiên bản đã bị sàng lọc.

Thật trẻ con nếu nghiên cứu một tác phẩm hư cấu để thu lượm tin tức về một quốc gia hoặc về một tầng lớp xã hội hoặc về tác giả. Tuy nhiên, một trong số rất ít bạn thân của tôi, sau khi đọc Lolita, đã tỏ ra lo lắng một cách chân thành rằng tôi (tôi!) đã phải sống “giữa những kẻ chán ngấy như vậy” — trong khi sự bất tiện duy nhất mà tôi thật sự phải trải qua là sống tại xưởng của mình giữa những cái chân cái tay bị vứt bỏ và phần thân dang dở.

Sau khi Olympia Press, ở Paris, xuất bản cuốn sách, một nhà phê bình Mỹ đưa ra giả thuyết rằng Lolita là hồ sơ về chuyện tình của tôi với truyện tình. Việc thay “Anh ngữ” vào chỗ “truyện tình” sẽ làm cho công thức tao nhã này đúng hơn. Nhưng ở chỗ này, tôi thấy giọng mình đã lên tới cao độ quá mức ghê tai. Chẳng ai trong số những người bạn Mỹ của tôi từng đọc các cuốn sách tiếng Nga của tôi và vì vậy mọi đánh giá về sức mạnh trong các cuốn tiếng Anh của tôi sẽ không thể minh bạch. Bi kịch cá nhân của tôi, cái không thể, và quả thật không nên, trở thành mối quan tâm của bất cứ ai, là việc tôi phải từ bỏ tiếng Nga, đặc ngữ tự nhiên, không bị hạn chế, giàu có, và vô cùng dễ sai khiến của tôi để dùng thứ tiếng Anh hạng hai, thiếu vắng mọi món đạo cụ — gương ngăn, phông màn nhung đen, truyền thống và các liên tưởng ngầm định — mà ảo thuật gia bản xứ, vạt áo đuôi tôm tung bay, có thể dùng một cách diệu kỳ để vượt qua được di sản cha ông theo lối của mình.

12 tháng Mười Một năm 1956

---